Planiranje gazdovanja šumama (nekada uređivanje šuma) podrazumeva usmeravanje i vođenje gazdovanja šumama na način kojim bi se celokupna proizvodnja šumskih dobara uskladila sa potrebama i zahtevima društva. Najjednostavnije bi bilo reći da “urediti šumu” znači organizovati je prema našim potrebama, odnosno prema potrebama društva.
Planiranje gazdovanja šumama obuhvata čitav niz postupaka i aktivnosti koje treba sprovesti kako bi se izradio plan gazdovanja šumama (plan razvoja šumske oblasti, osnova gazdovanja šumama, program gazdovanja šumama) na konkretnoj šumskoj površini (šumskom oblasti, gazdinskom jedinicom) za jasno definisan vremenski period.
U toku svog razvoja kao discipline, planiranje gazdovanja šumama, odnosno uređivanje šuma su definisali različiti autori u širem ili užem smislu.
Neke od značajnijih definicija su sledeće:
- Planiranje gazdovanja šumama je određivanje sadašnjih i budućih sečivih prihoda u šumi (Hartig, 1795);
- Planiranje gazdovanja šumama je skup delatnosti koje vremenski i prostorno uređuju celokupno gazdovanje šumama na način da se postigne svrha gazdovanja (Judeich, 1871);
- Uređivanje šuma je nauka koja uči kako se šume mogu po nekoj stalnoj osnovi najbolje iskorišćivati (Nenadić, 1929);
- Planiranje gazdovanja šumama je trajno vođenje gazdovanja i planiranja u šumarstvu (Baader, 1942);
- Uređivanje šuma je nauka koja ima zadatak da uskladi proizvodnju sa potrošnjom i da prema prirodnim i ekonomskim uslovima uspevanja šume obezbedi što je moguće veću proizvodnju koja po količini i asortimanu najbolje odgovara potrebama narodne privrede (Jovanović, 1952);
- Planiranje gazdovanja šumama je instrument za spoznavanje razvoja šume radi postizanja najpovoljnijih učinaka pri gazdovanju šumom (Knuchel, 1953);
- Uređivanje šuma posmatra šumu kao asocijaciju šumskog drveća koju u uslovima određene sredine održavamo, planski koristimo, stručno obnavljamo i gajimo u cilju podmirenja društvenih potreba (Miletić, 1954).
Savremeno planiranje gazdovanja šumama uključuje princip održivog gazdovanja šumama. Princip održivog gazdovanja šumama pod različitim nazivima poznat je i primenjivan u šumarstvu od davnina, ali je na globalnom nivou definisan tek krajem XX veka konvencijama Rio de Janeiro, 1992 i Helsinki, 1993. U skladu sa ovim konvencijama, održivo gazdovanje šumama može se posmatrati kroz sledeće osnovne principe:
- Princip trajnosti – podrazumeva težnju ka trajnom (kontinuiranom) obezbeđenju koristi od šuma;
- Princip polifunkcionalnosti – podrazumeva težnju ka optimizaciji sveukupnih koristi od šuma;
- Princip ekonomičnosti – podrazumeva težnju za ostvarenjem što povoljnijeg odnosa između sveukupnih koristi od šuma i utroška rada i sredstava, odnosno težnju ka što većem stepenu realizacije ukupnih koristi od šuma sa minimalnim sredstvima.
Šume kao životne zajednice biljaka i životinja, predstavljaju najsloženiji i najraznovrsniji ekosistem na kopnenom delu zemlje, a takođe i najranjiviji, jer u njima živi preko 80% kopnenih vrsta životinja. Održivo gazdovanje šumama i pažljivo korišćenje tog prirodnog resursa u JP “Vojvodinašume” zasnovano je na načelima održavanja bioraznovrsnosti i strukture šuma, trajnosti gazdovanja šumama i očuvanja opštekorisnih funkcija šuma koje doprinose ublažavanju klimatskih promena, zadovoljenju potreba lokalnog stanovništva i osiguravaju održiv razvoj područja. U JP “Vojvodinašume” gazdovanje šumama se sprovodi na održiv način, koji podrazumeva da se seče manje drvne zapremine nego što iznosi zapreminski prirast šuma, što na kraju doprinosi da se drvna zapremina i površine pod šumom vremenom povećavaju. Uz navedene izazove, potrebno je napomenuti da je u šumarskoj struci važna činjenica da se danas uživaju plodovi rada prethodnih šumarskih generacija, koje su svojim stručnim znanjem održale kvalitet šuma da bi u današnje vreme one doživele zrelost za seču, dok današnje generacije svojim radom obezbeđuju budućim generacijama sigurnost i održivost gazdovanja šumama. To je ujedno jedno od osnovnih načela FSC sertifikacije održivog gazdovanja šumama, čiji je nosilac JP “Vojvodinašume”, što znači da se gazdovanje šumama zasniva na strogim ekološkim, socijalnim i ekonomskim standardima. Jedna od definicija održivog gazdovanja šumama je da je to gazdovanje šumama i šumskim zemljištem i njihovo korišćenje na način i u obimu kojim se održava njihova biološka raznovrsnost, produktivnost, sposobnost obnavljanja, vitalnost, kao i sposobnost ispunjavanja, sada i u budućnosti, relevantnih ekoloških, proizvodnih i socijalnih funkcija na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou bez nanošenja štete ostalim ekosistemima.
Planovi gazdovanja šumama
U skladu sa odredbama Zakona o šumama (Službeni glasnik RS, br. 30/2010, 93/2012, 89/2015 i 95/2018 – dr. zakon), u planove gazdovanja šumama spadaju plan razvoja šumske oblasti, osnova gazdovanja šumama i program gazdovanja šumama.
Plan razvoja šumske oblasti je planski dokument kojim se utvrđuju pravci razvoja šuma i šumarstva sa planom njihovog sprovođenja za šumsku oblast. Sve šume kojima gazduje JP “Vojvodinašume” pripadaju Severnoj šumskoj oblasti. Severna šumska oblast obuhvata šume i šumska zemljišta Sremskog, Banatskog, Severnobačkog i Južnobačkog šumskog područja i Nacionalnog parka “Fruška gora”. Plan razvoja donosi Vlada Republike Srbije za period od deset godina, a nadležno ministarstvo inicira i organizuje njegovu izradu. Trenutno, ni za jednu šumsku oblast u Republici Srbiji ne postoji izrađen plan razvoja. Za tri šumska područja (Sremsko, Severnobačko i Južnobačko) postoje planovi razvoja šumskih područja koji su izrađeni na osnovu odredbi Zakona o šumama koje su važile pre izmena i dopuna Zakona o šumama iz 2015. godine. Ovi planovi razvoja (za šumska područja) konceptualno i suštinski odstupaju od ideje utvrđivanja strateških pravaca razvoja za šire područje, jer sadrže dosta operativnih elemenata, a s obzirom da su doneti 2016. godine, u određenoj meri su prevaziđeni. Nepostojanje plana razvoja šumske oblasti predstavlja značajan nedostatak u pogledu mogućnosti definisanja i realizacije strateških ciljeva šumarstva na području AP Vojvodine.
Osnove gazdovanja šumama su planski dokumenti gazdovanja šumama koji se donose za gazdinske jedinice, a u kojima je utvrđeno stanje šuma, obim radova na gajenju, zaštiti i korišćenju šuma po vremenu i prostoru i vrednost šuma, pa kao takve predstavljaju u velikoj meri operativne planske dokumente. Osnove se donose za srednjoročni period od deset godina, pri čemu treba da budu usaglašene sa planovima razvoja šumskih oblasti (strateški planski dokumenti), a predstavljaju osnovu za izradu godišnjih planova gazdovanja šumama i izvođačkih projekata. U JP “Vojvodinašume”, poslove izrade osnova gazdovanja šumama obavljaju diplomirani inženjeri šumarstva sa licencom za obavljanje stručnih poslova u šumarstvu, koji rade u službama za planiranje i gazdovanje šumama. JP “Vojvodinašume” gazduje sa 60 gazdinskih jedinica, što podrazumeva izradu 60 osnova gazdovanja šumama.
Šumsko gazdinstvo “Novi Sad” je nadležno za gazdovanje šumama i šumskim zemljištem u okviru Južnobačkog šumskog područja, pri čemu gazduje sa ukupno 10 gazdinskih jedinica i to:
- Bagremara (2014-2023);
- Bođanska šuma (2018-2027);
- Cerik (2018-2027);
- Dunavske ade (2020-2029);
- Kamenjar (2016-2025);
- Palanačke ade-Čipski poloj (2014-2023);
- Plavanjske šume (2014-2023);
- Ristovača (2018-2027);
- Šajkaška (2013-2022);
- Topolik (2022-2031).
Šumsko gazdinstvo “Sombor” je nadležno za gazdovanje šumama i šumskim zemljištem u okviru Severnobačkog šumskog područja, pri čemu gazduje, takođe, sa 10 gazdinskih jedinica i to:
- Kolut-Kozara (2013-2022);
- Branjevina (2018-2027);
- Kamarište (2017-2026);
- Apatinski rit (2022-2031);
- Doroslovačka šuma (2014-2023);
- Karapandža (2015-2024);
- Monoštorske šume (2016-2025);
- Potiske šume (2019-2028);
- Subotičke šume (2020-2029);
- Zaštićene šume (2021-2030).
Šumsko gazdinstvo “Sremska Mitrovica” je nadležno za gazdovanje šumama i šumskim zemljištem u okviru Sremskog šumskog područja, pri čemu gazduje sa ukupno 25 gazdinskih jedinica i to:
- Blata-Malovanci (2016-2025);
- Draganovci-Lopadin-Dubrave-Kablarovac-Đepuš (2016-2025);
- Neprečava-Varoš-Lazarica (2016-2025);
- Raškovica-Smogvica (2017-2026);
- Rađenovci-Novi (2017-2026);
- Vinična-Žeravinac-Puk (2017-2026);
- Kućine-Naklo-Klještevica (2019-2028);
- Radinska-Vranjak (2019-2028);
- Banov brod-Martinački poloj-Zasavica-Stara Rača (2019-2028);
- Smogva-Grabova greda (2018-2027);
- Varadin-Županja (2018-2027);
- Vratična-Cret-Carevina (2018-2027);
- Senajske bare I-Krstac (2020-2029);
- Grabovačko-vitojevačko ostrvo-Vitojevački atar (2020-2029);
- Baradinci-Pavlaka-Vučkovac (2021-2029);
- Dobreč-Vukoder-Debeljak-Galovača (2021-2030);
- Jalija-Leget-Turjan (2021-2030);
- Senajske bare II-Karakuša (2021-2030);
- Jasenska-Belilo (2022-2031);
- Kupinske grede (2022-2031);
- Matijevica-Kadionica (2022-2031);
- Bališa (2016-2025);
- Čenjin-Obreške širine (2013-2022);
- Kupinski kut (2013-2022);
- Visoka šuma-Lošinci (2013-2022).
Šumsko gazdinstvo “Banat” Pančevo je nadležno za gazdovanje šumama i šumskim zemljištem u okviru Banatskog šumskog područja, pri čemu gazduje sa ukupno 15 gazdinskih jedinica i to:
- Vršački breg (2016-2025);
- Donje Podunavlje (2017-2026);
- Deliblatski pesak-Stojkan (2018-2027);
- Deliblatski pesak-Karlovačke šume (2018-2027);
- Deliblatski pesak-Dragićev hat (2018-2027);
- Deliblatski pesak-Đurin bor (2018-2027);
- Deliblatski pesak-Vrela (2018-2027);
- Deliblatski pesak-Korn (2018-2027);
- Donje Potamišje (2018-2027);
- Donje Potisje (2022-2031);
- Dumača (2015-2024);
- Gornje Potamišje (2014-2023);
- Gornje Potisje (2023-2032);
- Mali rit (2021-2030);
- Mužljanski rit (2020-2029).
U odnosu na prethodni period, 2018. godine je došlo do povećanja broja gazdinskih jedinica usled podele područja Deliblatske peščare, koje je do tada predstavljalo jednu gazdinsku jedinicu, na 6 novih gazdinskih jedinica. Ova podela je sprovedena zbog zakonske odredbe prema kojoj gazdinska jedinica obuhvata šume i šumsko zemljište istog svojinskog oblika, površine pod šumom do 5.000 ha. Kako bi veličine gazdinskih jedinica u površinskom smislu bile usklađene sa zakonskom odredbom, od nadležnog organa je zatražena i dobijena saglasnost za ustanovljavanje novih gazdinskih jedinica za koje su izrađene osnove sa početkom važenja od 01. 01. 2018. godine.
Sprovođenje osnova gazdovanja šumama u operativnom smislu obezbeđuje se godišnjim planom gazdovanja šumama i izvođačkim projektom gazdovanja šumama. Godišnjim planovima se definiše obim, mesto i dinamika radova na zaštiti, gajenju, korišćenju i unapređivanju šuma, proizvodnji šumskog reproduktivnog materijala, kao i izgradnji tehničke infrastrukture. Izvođački projekat se izrađuje za odsek ili odeljenje, a izuzetno za više odseka ili odeljenja, pri čemu sadrži detaljnu razradu planova gajenja, zaštite, korišćenja i unapređivanja šuma sadržanih u osnovama, kao i tehnološki postupak, uslove, način i rok izvršenja svih radova.
